Ik stond in de Atheneumboekhandel in Amsterdam en zag een boek met de titel De wereld buiten je hoofd, een filosofie van de aandacht geschreven door Matthew Crawford. Het boek gaat over de onophoudelijke drukte in ons leven, de wirwar aan prikkels om ons heen en over de gevolgen daarvan, namelijk het groeiende probleem om goed richting aan je leven te kunnen geven te midden van al die afleiding. Overal zie je opdringerige reclame: op straat, op vliegvelden, in wachtruimtes. We worden overstroomd door een oceanische hoeveelheid aan informatie: via de TV, de krant en internet. Crawford spreekt in dit verband over een verheviging van de zenuwprikkeling. Overal zijn verlokkingen. Hoe deze te weerstaan? Hoe daarin te kiezen?
Ethische leegte
Crawford lanceert het begrip ethische leegte. Daarmee bedoelt hij dat we tegenwoordig zo door drukte en gedoe worden gekoloniseerd, dat het steeds moeilijker wordt om onze eigen keuzes te maken. Want al die prikkelingen hebben iets gekmakends. Dit probleem wil hij aanpakken met wat hij noemt, een nieuw ethos van de aandacht. Hij onderscheidt twee vormen van aandacht. Doelgedreven aandacht en prikkelgedreven aandacht. Doel gedreven aandacht is aandacht die van jezelf uitgaat als bewuste keuze, aandacht waar je een eigen doel mee nastreeft. Een fietsband plakken, de krant lezen, een goede film uitkiezen, lekker koken, een boek kopen waarover je hebt gehoord, van baan veranderen, meedoen met een meditatiegroep. Prikkel gedreven aandacht is aandacht die – vaak ongemerkt – buiten jezelf omgaat, die niet echt uit jezelf geboren wordt. Een mooi voorbeeld is een aankomst- of vertrekhal van een luchthaven. Het duizelt je daar van de prikkels die allemaal om aandacht vragen. Je ziet door de bomen het bos niet meer. En ach, onze Amsterdamse winkelstraten. Wat zijn al die prikkels vaak aangenaam en verleidelijk. ‘Inpalmen en uitbuiten van menselijke aandacht’, noemt Crawford dit.
Stilte en aandacht als hulpbron
Lucht en water worden – zo zegt Crawford – al lang erkend als hulpbronnen waar we zuinig op moeten zijn. Dat zou ook voor aandacht moeten gelden. Aandacht is niet oneindig beschikbaar. Afwezigheid van geluid is eigenlijk ook een hulpbron, stilte is van waarde. Dát is de omgeving waarin aandacht, concentratie en creativiteit kunnen opbloeien. ‘Net zo als zuivere lucht ademhaling mogelijk maakt, maakt stilte, in bredere zin, gedachten mogelijk…. De voordelen van stilte worden (in onze tijd, HB) niet expliciet erkend. Ze worden niet rechtstreeks gemeten door een econometrisch instrument zoals het bruto nationaal product. Maar de beschikbaarheid van stilte levert zonder meer een bijdrage aan creativiteit en innovatie. Ze komen niet expliciet naar voren in sociale statistieken maar we consumeren grote hoeveelheden stilte…’. Kijk naar de discussies over de uitbreiding van het vliegtuigverkeer van Schiphol naar Lelystad. Naast de klimaatbezwaren is een hoofdargument tegen die plannen is: verdwijnen van stilte.
Aandacht vergt ascese
Als een kwestie werkelijk aandacht opeist, wanneer je ergens helemaal in opgaat, dan vergt dat ascese, zegt Crawford. Wat bedoelt hij daarmee? Wie zich langdurig op iets concentreert moet andere dingen kunnen buiten sluiten. Je leest beter in je boek wanneer je de afleiding van de bliepjes van de iPhone weet te weerstaan. Je luistert beter naar iemand wanneer je niet met jezelf bezig bent. Je geniet meer van je wandeling wanneer je de zorgen van je werk achter je kunt laten. Werkelijke aandacht heeft dus een ascetische dimensie, je moet je ergens van kunnen onthouden, je moet discipline kunnen opbrengen, verleidingen kunnen weerstaan. Juist daarom is onze prikkelrijke tijd zo gevaarlijk. Het moment van ascese – voorwaarde voor werkelijke aandacht – valt steeds moeilijker op te brengen. Het dreigt zelfs te worden afgeleerd. Wie kent niet de verslaving van het vaak kijken naar berichtjes op de iPhone? Hoe verslavend is Facebook wel niet voor sommigen? Hoe vaak staat de TV aan louter uit verveling en gemak? Was je je bewust van de bekoring van strand en zee of was je eigenlijk steeds met je zelf bezig? Allemaal verleidingen die ten koste gaan van aandacht en concentratie.
Mediteren als ecologie van aandacht
Crawford heeft niet een– twee– drie een oplossing voor de problemen van onze prikkelgedreven tijd. Zijn boodschap is dat je er in je eentje niet uitkomt. Zoek steun in je omgeving. De mogelijkheden daartoe liggen voor het oprapen. Ik wil er twee noemen. Ten eerste is het goed om ‘denk- en leefwerelden’ waar je vertrouwen in hebt, om je heen te verzamelen. Mentale ankerpunten die je serieus neemt, waar je je op durft richten. Crawford gebruikt daartoe het interessante begrip ‘ecologie van aandacht’. Je zou een ecologie van aandacht kunnen omschrijven als een inspirerende omgeving van waardevolle kennis, een omgeving van inzicht waarmee je je omringd weet. Het humanisme is zo’n ecologie. Een vakblad voor je werk evenzeer. Een filosofisch tijdschrift, een museum, een bibliotheek, een abonnement op een toneelserie. Een krant met degelijk achtergrond– commentaar. Een goede vriendenkring. Zo’n ‘ecologielijst’ kan ieder voor zich samenstellen en actueel houden. Alle onderdelen ervan staan als een golvend landschap in je leven en bieden enige bescherming tegen de verleidingen van de macht van de neo-liberale markt waar we dagelijks bloot aan staan. Een schuilplek dus voor al die prikkels die dagelijks op ons afkomen. Ook een humanistische meditatiegroep verdient de kwalificatie ecologie van aandacht! Het ecologische landschap van de meditatie bestaat er uit dat je gelijkgestemden ontmoet, dat je het toelaten van stilte oefent met elkaar, teksten beluistert en bespreekt en dat je er thuis mee aan de slag gaat. Zonder zo’n meditatieve ecologie lukt het niet.
Een meditatieve mal
Een tweede suggestie van Crawford is heel praktisch en nuchter. Ga op zoek naar concrete hulpmiddelen en voorkom dat je steeds het wiel opnieuw moet uitvinden. Crawford lanceert daartoe het woord ‘mal’. Een mal is een sjabloon die herhaling mogelijk maakt, een standaard manier van werken voor het vereenvoudigen van werkzaamheden. Citaat: ‘Als een timmerman zes planken op dezelfde maat wil zagen, zal hij waarschijnlijk niet elke plank afzonderlijk afmeten en afzagen. Hij zal een mal maken. Een mal is een voorwerp of procedure waarmee je de omgeving zodanig beperkt dat je de zelfde handeling elke keer soepel kunt uitvoeren, zonder dat je erover hoeft na te denken.’ Een ander voorbeeld uit zijn boek: “Een barkeeper krijgt een bestelling van een ober: een wodka-soda, een glas rode wijn, een martini en een mojito. Wat doet de barkeeper? Hij zet de vier verschillende soorten glazen op een rij, zodat hij ze niet hoeft te onthouden. Als een andere bestelling binnenkomt terwijl hij nog met de eerste bezig is, zet hij nog meer glazen klaar. Op deze manier wordt de volgorde van bestellingen en de inhoud van de bestellingen verbeeld door middel van een ruimtelijke ordening die meteen zichtbaar is. De ordening bevindt zich in de wereld, niet in zijn hoofd. En dat is goed, want de ruimte in zijn hoofd is beperkt.” Waarom kan deze barkeeper zijn werk aan? Een van de redenen is dat hij een ruimtelijke mal maakt van zijn rommelige baan wat hem in staat stelt overzicht te houden. Persoonlijk kijk ik altijd met plezier en bewondering naar barkeepers die op deze manier – haast ambachtelijk – hun vak in een overvol café beoefenen. Een mal ontneemt natuurlijk enige vrijheid maar bewerkstelligt tegelijkertijd dat dingen gemakkelijker tot stand komen.
Ook de meditatieve oefening thuis kan het niet zonder mal stellen. Thuis mediteren blijkt voor vrijwel iedereen een lastige opgave. De plichten, de afleidingen en de drukte van het dagelijks leven maken het voor veel mensen vrijwel onmogelijk een meditatief moment te vinden. Al was het maar gedurende vijf minuten. Het prikkelgedreven leven heeft ons in zijn greep. Daarom moet de meditatie oefening thuis in de vorm van een mal worden gegoten, anders komt het er niet van. Een rituele mal die zonder nadenken past in het ritme van de dag. Hij ontneemt je wat vrijheid maar je komt wel tot iets wat anders zou versloffen. Die meditatieve mal bestaat uit een vast tijdstip waar niet aan te tornen valt, een van te voren afgesproken duur die best kort mag zijn, (later voer je dat op…) een eigen storingsvrije ruimte tijdens het moment van mediteren, een kaars en wierrook wellicht ter symbolisering van het eigene van mediteren, een aansprekende dichtregel voor wie dat wil en tenslotte het sonore geluid van een klankschaal waarmee een sfeer van verstilling ingeluid wordt.
Mediteren? Iets heiligs? Een weg naar verlichting? Wel nee. Het is een gedisciplineerde oefening in eigentijdse ascese, gegoten in de vorm van een mal die het mogelijk maakt dagelijks een moment van stilte te vinden in onze hectische tijd. Een aanrader voor het varen van een eigen levenskoers.
Bron: Matthew B. Crawford, De wereld buiten je hoofd; een filosofie van de aandacht.